ps. „Kusy”, „Prawdzic”, nauczyciel wf, najwybitniejszy lekkoatleta Polski międzywojennej, rekordzista świata i mistrz olimpijski (pierwszy w historii) na 10 000 m z Los Angeles (1932).
Urodzony 15 stycznia 1907 w Warszawie w wielodzietnej rodzinie Klemensa (urzędnik kolejowy) i Zofii Śmiechowskiej. Ukończył miejscową szkołę podstawową nr 129 (1925), Państwową Średnią Szkołę Ogrodniczą (1928) po czym po dłuższej przerwie, jako ekstern zdał maturę, otrzymał świadectwo dojrzałości (1937) dzięki czemu mógł ukończyć studia i zostać absolwentem CIWF (1938). Jako młody chłopiec uganiał się za piłką w kilku klubach dzielnicowych (w Placówce na Cytadeli koledzy przezwali go „Kusym”) trafiając w końcu do RTKS Sarmata (1925-1928).
O lekkoatletycznej karierze zdecydował przypadkowy start w biegach sztafetowych podczas święta klubów robotniczych w Warszawie (1925), zwycięstwa podczas Zlotu i mistrzostw robotniczych w stolicy (3000 m oraz 1500 i 800 m) i wyjazd na Igrzyska Robotnicze do Pragi (1927), gdzie poznał smak reprezentowania barw narodowych. U podstaw jego decyzji zerwania się z piłką nożną i uprawiania lekkoatletyki legła możliwość wyczynów indywidualnych (wierzył tylko w siebie i własną pracę). Wielka kariera „Kusego” rozpoczęła się po jego przejściu do Warszawianki (1928-1939). Wprawdzie nie uzyskał wymaganego minimum i nie zakwalifikował się do ekipy olimpijskiej wyjeżdżającej do Amsterdamu (1928), ale dostał się pod opiekuńcze skrzydła estońskiego trenera naszej kadry Aleksandra Klumberga (miał do niego wielkie zaufanie podczas całej kariery sportowej). Rozpoczął zaaplikowany przez niego systematyczny trening (żartowano, że nie był to trening „fiński”, a raczej „koński”), bijąc pod koniec sezonu pierwsze rekordy krajowe i zdobywając pierwsze tytuły mistrza Polski. Intensywny rytm pracy treningowej przerwała jednak służba wojskowa, którą odbył częściowo w baonie administracyjnym 3. kompanii na Pradze (36 pp.), częściowo zaś w szpitalu (dwukrotnie lecząc pierwsze kontuzje) i wreszcie w Ośrodku Wychowania Fizycznego w Warszawie (1928-1929).
Rok 1931 przyniósł wreszcie ciągle oczekiwane sukcesy i był pod względem liczby startów (43) oraz zwycięstw (w kraju i zagranicą) rekordowy. Dalszą konsekwencją gigantycznej pracy treningowej „Kusego” były już w roku olimpijskim (1932) dwa rekordy świata (3000 m i 4 mile) przybliżające zmierzch hegemonii Finów (Polak marzył o pokonaniu Paavo Nurmiego) na długich dystansach. Zdecydowane zwycięstwo nad dwoma Finami w tym biegu (Iso-Hollo, Virtanen. Nurmi zdyskwalifikowany przez IAFF za przekroczenie praw amatorskich nie wystartował) było potwierdzeniem przedolimpijskich prognoz. Niepokonani (od 1912) biegacze z północy przegrali z Polakiem, którego sukces (pierwszy złoty medal olimpijski w konkurencji mężczyzn) miał wielkie znaczenie sportowe, propagandowe, moralne i patriotyczne w dalszych dziejach naszego sportu. Niestety, druga część kariery sportowej „Kusego” (1933-1937) nie była dla mistrza olimpijskiego pomyślna. Wprawdzie jeszcze startował (1933-1934), zdobył nawet tytuł wicemistrza Europy na 5000 m (1934), ale ciągle odnawiająca się bolesna kontuzja kolana musiała zakończyć się zabiegiem operacyjnym (1936). Usunięcia zwyrodniałej łękotki dokonał wspaniały chirurg, przyjaciel sportowców – dr Henryk Levittoux (więzień Starobielska, zginął w Charkowie).
W czasie kontuzji i jej leczenia, a potem pooperacyjnej rekonwalescencji „Kusy” zajął się uzupełnianiem wykształcenia (matura, sfinalizowanie studiów w CIWF), ukończył kursy trenerskie, został kierownikiem sekcji lekkoatletycznej kobiet swego klubu, pisał specjalistyczne artykuły do prasy, a nawet redagował „Kurier Sportowy” (naczelny redaktor). Powrócił na bieżnię (1937), rok później startował już w mistrzostwach Polski (przegrał ze swoim następcą J. Noji bieg na 5000 m), by w sezonie 1939 ku zaskoczeniu wszystkich (25 startów), powrócić triumfalnie do grona krajowych mistrzów i rekordzistów (dwukrotnie poprawiony rekord na 5000 m. w Helsinkach i Sztokholmie). Niestety, wojna i okupacja przerwały wszystkie sportowe i życiowe plany mistrza – członka kadry olimpijskiej przygotowującej się do IO 1940 (Helsinki).
W ciągu całej kariery sportowej (1925-1939) „Kusy” był 2-krotnym rekordzistą świata: 3000 m – 8.18.8 (19 czerwca 1932 Antwerpia), 4 mile – 19.02.6 (30 czerwca 1932 Poznań), mistrzem olimpijskim na 10 000 m. z Los Angeles (1932), srebrnym medalistą mistrzostw Europy w Turynie (1934) w biegu na 5000 m. (14.41.2) i 16-krotnym reprezentantem Polski w meczach międzypaństwowych w latach 1928-1939 (31 startów – 25 zwycięstw indywidualnych). 25-krotny rekordzista Polski (1000, 1500, 2000, 3000, 5000, 10000 m oraz w sztafecie olimpijskiej i 4×1500 m). 10-krotnie triumfował w mistrzostwach kraju: 800 m (1932), 1500 m (1930, 1931), 5000 m (1928, 1930, 1931), 10000 m (1939), biegi przełajowe (1928, 1930, 1931). Rekordy życiowe: 800 m -1:56.6 (26 czerwca 1932 Warszawa), 1000 m – 2.29.2 (15 września 1934 Wyborg), 1500 m – 3.54.0 (12 czerwca 1932 Królewska Huta), 2000 m. – 5.32.0 (3 października 1931 Warszawa), 3000 m – 8.18.8 (19 czerwca 1932 Antwerpia), 5000 m – 14.24.2 (16 czerwca 1939 Sztokholm), 10000 m – 30.11.4 (31 lipca 1932 Los Angeles). Uczestnik kampanii wrześniowej 1939 (ochotnik, kapral z cenzusem, 1 plut. kompani KM 2 bat. 360 pp.) walczył w obronie Warszawy (Okęcie, Sadyba), dwukrotnie ranny, odznaczony Krzyżem Walecznych (rozkaz gen. J. Rómmla z 28 września 1939), operowany w szpitalu na Woli. Od 23 listopada 1939 kelner w gospodzie sportowej „Karczma pod kogutem”, gdzie pracował wraz m. in. z J. Jędrzejowską, M. Kwaśniewską i I. Tłoczyńskim. Członek konspiracyjnej Organizacji Wojskowej „Wilki”. Zaprzysiężony (ok. 25 grudnia 1939) przyjął pseudonim „Prawdzic” i objął komórkę wywiadu przy Komendzie Okręgu OWW w Warszawie. W wyniku szerszej i zorganizowanej akcji gestapo przeciw tej organizacji (działał skutecznie w jej szeregach agent niemiecki Szymon Wiktorowicz), „Kusy” został aresztowany 28 marca 1940. Mimo prawie trzymiesięcznego śledztwa (Szucha, Pawiak) nie wydał nikogo z towarzyszy walki zachowując wysoce moralną i patriotyczną postawę. Rozstrzelany podczas masowej egzekucji w Palmirach 21 czerwca 1940 wraz z m.in. dwoma innymi olimpijczykami: Feliksem Żuberem i Tomaszem Stankiewiczem oraz kilkoma towarzyszami walki z OWW „Wilki”. Dla uczczenia pamięci pierwszego polskiego złotego medalisty olimpijskiego od 1954 odbywa się corocznie międzynarodowy mityng lekkoatletyczny o Memoriał Janusza Kusocińskiego. Wielu szkołom, ulicom i obiektom sportowym (także statkowi PLO i samolotowi LOT) nadano imię tego wielkiego sportowca, żołnierza i patrioty.
* 1932 Los Angeles: lekkoatletyka, 10 000 m. – 1 m. na 16 start. zawodników w czasie 30.11.4 (rekord olimpijski).
Bibl.: PSB, t. 16, s. 301-302; Słownik WF, 1977, z. 1, s. 118-121 (Maria Rotkiewicz); Tuszyński B., Ostatnie okrążenie „Kusego”, Warszawa 1990; Tuszyński, „Kusy”, Warszawa 2000; Tuszyński, Księga, s. 152-158; Głuszek, Leksykon 1999, s. 252, Pawlak , Olimpijczycy, s. 145-146; Od Adamczaka do Zasłony; Rynkowski, Osiągnięcia, Wyniki, s. 33-80; Łojewski, Mecze, s. 45; Chwała olimpijczykom, s. 40-48; Bartelski L. M. , Niezwyciężony (w 🙂 Poczet polskich olimpijczyków, z. 1, s. 62-73; Duński, Od Paryża, s. 460-462; Samulski J., Janusz Kusociński, „Lekka Atletyka”, 1960, nr 6; Kusociński J., Od palanta do olimpiady. Moje wspomnienia sportowe, Warszawa 1933; Kusociński J., Od palanta do olimpiady i kilka lat później (oprac. K. Gryżewski), Warszawa 1957; Najlepsi polscy, s.117-129.
